کرونا و معنویت: پژوهشی در مورد "زنان در قرنطینه خانگی"

بسم الله الرحمن الرحیم

 

کرونا و معنویت: پژوهشی در مورد "زنان در قرنطینه خانگی"

مقدمه

در 30 ژانویه 2020، سازمان بهداشت جهانی، وقوع کرونا ویروسی جدید را خبر داد و وضعیت اضطراری سلامت عمومی را اعلام کرد. در 11 فوریه سال 2020 میلادی، سازمان بهداشت جهانی به طور رسمی این ویروس را به عنوان بیماری ویروسی کرونا (COVID-19) نام گذاری کرد. این بیماری مسری، بزرگترین شیوع از زمان شیوع شدید سندروم حاد تنفسی سارس در سال 2003 بوده است و با احتمال ایجاد بیماری تنفسی شدید، به سرعت بر دولت ها و سیستم های بهداشت عمومی تاثیر گذاشته است. میلیون ها زندگی به طور قابل قبول توجهی تغییر کرده و فرآیندی جهانی در حال انجام است[1]. بیماری کرونا ویروس اکنون به وضعیت پاندمی رسیده است. درحالی که این پاندمی به سرعت در سراسر جهان در حال گسترش است، باعث ایجاد ترس و نگرانی در عموم مردم به ویژه در میان گروه های خاص از جمله افراد مسن تر، مراقبان بیماران، ارائه دهندگان خدمات بهداشتی و افراد با شرایط بیماری زمینه ای شده است. در نتیجه مداخلات بیشتری ضروری است[2].

   شواهد علمی موجود پیرامون بیماری‌های واگیردار خصوصاً کووید 19، حاکی از اهمیت کنترل و پیشگیری از سرایت بیماری به ویژه تا قبل از یافتن راه‌های درمان و تولید واکسن مناسب است. یکی از مهم‌ترین این راهکارها قطع زنجیره انتقال بیماری از طریق جداسازی بیماران و قرنطینه افراد در معرض بیماری می‌باشد زیرا از این طریق می‌توان با به تعویق انداختن انتقال آن ابتلای موارد جدید را در راستای تأمین تسهیلات لازم، اطلاع رسانی شفاف به جامعه و آماده سازی توان نظام سلامت و همچنین تولید و تهیه داروهای مناسب و واکسن به تعویق انداخت[3 ]. قرنطینه راهکاری بود که اکثر دولت‌ها برای مبارزه با این بیماری اتخاذ کردند و از طرفی می‌دانستند که قرنطینه آسیب‌هایی به بخش‌های اقتصادی، اجتماعی، خانوادگی و حتی سلامت روان جوامع وارد خواهد کرد با این وجود دست به این عمل زدند. البته این اقدام مسبوق به سابقه است، در سال 2003 به دنبال شیوع سندروم تنفسی حاد(سارس)، قرنطینه در سطح شهرهای چین، کره جنوبی و کانادا اجرا شد[4 ] و همچنین در پی شیوع مرس، قرنطینه در بسیاری از روستاهای کشورهای غرب آفریقا و عربستان به کار بسته شد [5 ]در نتیجه مزایای بالقوه قرنطینه همگانی در مقابل هزینه‌های روانی احتمالی آن نیز باید به دقت مورد سنجش و ارزیابی قرار گیرد[6 ].

  خانه نشینی و به هم خوردن روال معمول زندگی و همچنین کاهش تماس‌ها و ارتباطات طبیعی و اجتماعی با دیگران غالباً باعث کسالت، سرخوردگی و احساس انزوا و دورافتادگی از باقی جهان می‌شود؛ که طبیعتاً این مسأله برای افرادی که در قرنطینه حضور دارند، چندان خوشایند نیست[7، 8، 9 ]این سرخوردگی به واسطة عدم امکان انجام کارهای معمول روزمره، مانند خرید ملزومات اساسی[10] یا فعالیت در شبکه‌های اجتماعی از طریق تلفن یا اینترنت، تشدید می‌شود[11]. یکی دیگر از فعالیت هایی که در ایران ابتدا به طور کامل و اخیرا به حالت نیمه تعطیل درآمده است رفتن به اماکن مقدسه مانند حرم های متبرکه، مساجد و حسینیه هاست. این اماکن محلی برای تخلیه روحی و بدست آوردن معرفت های معنوی است و جزو جدانشدنی مسلمانان می باشد. اما با وجود ویروس کرونا این مسائل کمرنگ شده و فعالیت های معنوی و مذهبی به شیوه دیگری در حال برگذاری است. پژوهش ریبریو و همکاران [12 ] تلاش گروهی از فعالان مذهبی مانند کشیش ها به منظور ایجاد آسایش و مراقبت معنوی در این بحران بهداشت عمومی را توضیح می دهد و بر لزوم آن تاکید دارد. در پژوهش دیگری رومن و همکاران [13 ] نشان دادند اگرچه مراقبت های معنوی همیشه بخشی از حوزه مراقبت بوده است اما از طریق اعتقادات مذهبی یا فلسفی در زمان سختی های شخصی و اضطراب یا فاجعه گسترده، می توان به عنوان وسیله ای برای کنار آمدن و رفاه خانواده ها، بیماران و کارکنان مراقبت های بهداشتی در طی همه گیری بیماری کرونا از آن بهره جست.

   طبق اظهارات سازمان بهداشت جهانی شرایط پش آمده در مواجه با ویروس کرونا شرایط بحرانی را ایجاد کرده است که شرایط بحرانی می‌تواند به طور ناپیوسته در زندگی طبیعی یک فرد، گروه و یا جوامع حادث شود. این شرایط معمولاً با یک رخداد خطیر همچون (شرایط فعلی) شروع می‌شود [14 ]. شیوع ویروس کرونا نیز از این امر مستثنی نبوده و ممکن است برای برخی افراد به مثابه بحران عمل نماید. از طرفی بحران منتج از سه عنصر است، 1- تهدید یا فرصت، 2- زمان محدود و 3- میزان فشار وارده[15 ] است. 

   افراد مختلف هنگام قرار گرفتن در شرایط غیرقابل پیش‌بینی و بحرانی واکنش‌های مختلفی را از خود نشان می‌دهند که این عکس‌العمل‌ها به عوامل متعددی بستگی دارد. ممکن است گاهی این شرایط رو به وخامت رفته و افراد را از پای درآورد اما برخی افراد با شرایط کنار آمده و آنها را تبدیل به فرصت نمایند و یا گاهی با استفاده از مراقبت های معنوی و توسلات این سختی ها را پشت سر بگذارند. پژوهشگر در این تحقیق قصد دارد تا تاثیر وضعیت کنونی را بر معنویت گروهی از زنان تهرانی بررسی نماید و به این سوال پاسخ دهد که آیا موقعیت فعلی را به عنوان تهدید می نگرند و یا فرصت؟ در این مدت چگونه فعالیت‌های مذهبی مانند شب‌های قدر، محرم و زیارت کردن و امثالهم را پشت سر گذاشتند؟

سوالات اصلی از این قبیل بود: "در زمان کرونا چه فعالیت‌هایی انجام دادید؟ این زمان برای شما چگونه گذشت؟ از لحاظ مذهبی چه فعالیت هایی انجم داده اید؟ چه مزیت و چه مضرراتی برای شما داشت؟ مراسم های مذهبی در این ایام را چگونه گذراندید؟ و...".

 

یافته های پژوهش

جدول 1 مشخصات عمومی مشارکت کنندگان را نشان می‌دهد. میانگین سن زنان 75/36 سال و مردان 58/40، میانگین مدت مصاحبه 5/48 دقیقه و میانگین تعداد فرزندان 6/1 می‌باشد. میانگین زندگی مشترک مصاحبه‌شوندگان 5/12 سال است. تحصیلات مشارکت‌کنندگان به این ترتیب بود: 4 نفر دیپلم و زیر دیپلم، 2 نفر فوق دیپلم، 2 نفر کارشناسی و 3 نفر کارشناسی ارشد و 1 دکتری.
 

جدول1 مشخصات عمومی مشارکت‌کنندگان

 

 

   مقوله‌های بدست آمده از مصاحبه در دو دسته تهدید و فرصت به عنوان مقوله‌های اصلی جای‌گذاری شده و نهایتاً مقوله‌های فرعی نیز استخراج شده است. جدول 2 نشانگر این یافته‌ها می‌باشد. در بخش دوم نیز انجام شعائر مذهبی در سه دسته تقسیم بندی گردید.
 

1-  کرونا تهدید یا فرصت:

 

جدول2. ابعاد، مضامین اصلی و فرعی یافته های بعد معنوی

 

 

بعد معنوی

این بعد به منظور بررسی معنویات مشارکت‌کنندگان استخراج شده است که در دو بخش توسل‌جویی(فرصت) و بی‌صبری (تهدید) دسته بندی شده است.
 

1-1-  فرصت: توسل جویی

مقوله های فرعی این بخش بدین قرار است: خواندن دعا و قرآن، مناجات با خدا، همدلی با افراد بی‌بضاعت، کمک به ارگان‌ها در ضد عفونی معابر، فعالیت‌های جهادی، عبرت آموزی، قدردانی از خداوند، کمتر شدن گناه (با حضور کمرنگ زنان و مردان در جامعه). 8 زن بیشتر از این موارد در ایام قرنطینه استفاده کردند.

" خیلی خوشحال شدم وقتی گفتن قرنطینه باید بشیم، دیگه این زنای بی حجاب نمیتونن بیان بیرون. ماسک هم وسیله خوبیه برای دیده نشدن آرایش هاشون" (کد 2)

" هر شب شوهرم با بسیج میرفت برای ضدعفونی کردن معابر. من خیلی تشویقش کردم و میگفتم حتما بره" (کد6)
 

2-1-  تهدید: بی صبری

شکوه و اعتراض از خدا، گلایه از مردم و مسئولین از جمله مسائلی بودند که 4 زن با آنها دست و پنجه نرم می‌کردند.

" مردم تو این بحران خیلی بهشون فشار وارد شد و استخونا شون خورد شد، اما دولت و مسئولین اصلا هیچ حمایتی نکردن و فقط مردم بهم لطف می کنن" (کد12)
 

2-  نحوه برگذاری شعائر مذهبی

 

1-2-  در خانه:

با توجه به صحبت های مشارکت کنندگان 4 نفر در خانه به عزاداری پرداختند و از تلویزیون و یا شبکه های اجتماعی استفاده نموده اند.

" با توجه به شرایط امسال نتونستم برم مراسم همسرم به خاطر بچه ها اجازه نمیداد اما خودشون هیات داشتن و شرکت میکرد، بچه ها رو میخوابوندم با تلویزیون عزاداری می کردم امسال این جوری باید خدا قبول کنه دیگه." (کد6)

" امسال جالب بود، پدرم مداح دعوت کرده بود خونشون 5 شب دوم رو اینجوری عزاداری کردیم" (کد7)

 

2-2-  در هیئات مذهبی:

5  نفر از مشارکت کنندگان اعلام کردند در مراسم شرکت کردند.

" ما امسال از قبل بیشتر در مراسمات شرکت کردیم هر سال از شب چهارم و پنجم میرفتیم هیئت اما امسال از همون شب اول رفتیم. هیات خیلی رعایت می کردند هم افرادی که میومدن و هم خود هیات دارا. فاصله ها که رعایت شده بود تو فضای باز هم بود و اینکه ماسک و مواد ضدعفونی کننده هم داشتیم." کد(2)

 

3-2-  عدم شرکت در مراسم:

3  نفر اعلام کردند که در مراسم شرکت نکردند.

" انقدر گفتن خطرناکه ما اصلا نرفتیم جایی. عاشورا و تاسوعا هم رفتیم بیرون از تهران."(کد3)

" احساس می کنم امسال خیلی محرم کمرنگ بوده و کمتر کسی در مراسمات شرکت کرده باشه". (کد10)
 

بحث و نتیجه گیری

هدف از پژوهش حاضر  تاثیر ویروس کرونا بر معنویت بود و در ضمن به نحوه شرکت در مراسمات نیز اشاره شد. تعدادی از مصاحبه شوندگان این بیماری را به دید فرصت می نگریستند و تعدادی نیز به دید تهدید. افرادی که دید فرصت طلبانه داشتند این مدت را بیشتر به راز نیاز و صحبت کردن با خدا، کمک رسانی به افراد کم بضاعت، تفکر در مسائل و غیره گذراندند. برخی دیگر بیشتر به شکوه کردن از خدا، گلایه کردن از مسئولین و بی تفاوتی نسبت به مسائل سپری نمودند. نقش اعتقادات مذهبی هم در دوران سختی و هم در دوران آسانی موجب آسایش و آرامش افراد شده است و در روان شناسی التقاطی علاوه بر بعد خانوادگی، فردی، اجتماعی به بعد معنویت نیز پرداخته است و این گونه انسان کامل را توصیف می کند. و اعلام می دارد که هر یک از این ابعاد دچار لطمه شود دیگر ابعاد را تحت تاثیر قرار خواهد داد. پژوهش هایی که در این زمینه انجام شده یافت نشد اما تحقیق ریبریو و همکاران [12] و رومن و همکاران[13 ] از اهمیت مسائل معنوی و تاثیر آن بر سلامت جسمی و روانی پرده برداشته اند.

در زمینه سوال دوم افراد جامعه امسال با تغییر شرایط، خود نیز تغییر کرده بودند به قول  یکی از افراد مشارکت کننده که اشاره داشت امسال امام حسین علیه السلام یاران خود رو در این شرایط سخت شناخت. این نکته بیان می کند که افراد دین دار در شرایط سخت است که باید بر دین داری خود استوار باشند و گویا شرایط دشوار به مانند الکی عمل می کند که مومنین را غربال کرده و عیار آنها را می سنجد. نتایج این پژوهش نیز نشان داد که علاقه مندان به اهل بیت علیهم السلام و مراسم مذهبی هر شرایطی را حتی سخت قبول می کنند تا مراسمات به نحو احسن انجام شود.

  محدودیت‌هایی که در این پژوهش می‌توان به آن اشاره نمود: ابتدا پژوهشگر قصد داشت از آقایان و خانم‌ها در مصاحبه استفاده نماید اما از آن رو که مردان استقبال کمتری نشان دادند در انتها از پژوهش حذف شدند و همین دلیل می‌تواند تعمیم‌پذیری در شرایط مشابه را با مشکل روبرو نماید. پیشنهاداتی که می‌توان بیان شود، بررسی بیشتر در این زمینه است زیراکه این پدیده زوایای بیشتری دارد که هنوز ناشناخته است. پژوهشگران داخلی کمی به ویروس کرونا و قرنطینه پرداخته‌اند که نیاز است پژوهش‌های ایرانی متناسب با فرهنگ ما انجام گردد. پیشنهاد آخری که می‌توان به آن اشاره کرد، بررسی راهکارهایی است که نیاز است روانشناسان و افرادی که با سلامت روان افراد جامعه سروکار دارند، بیان نمایند.

 

تشکر و قدردانی: از کلیه شرکت‌کنندگان پژوهش حاضر و کسانی که ما را در انجام این پژوهش یاری نمودند، سپاسگزاریم. 

پورموسوی / 12 شهریور 99

 

منابع

 

World Health Organization. (2020). Considerations for quarantine of individuals in the context of containment for coronavirus disease (COVID-19): interim guidance: WHO; Available from: https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/331299/WHO2019-nCov-IHR_Quarantine-2020.1-eng.pdf.

Pueyo, T.(2020). Coronavirus: Why You Must Act Now 2020. Available from: https:// medium.com/@tomaspueyo/coronavirus-acttoday-or-people-will-die-f4d3d9cd99ca.

Cha, M., Chung, M., Kim, K., Lee, S., Kim, T., Kim, T. (2018). Clinical implication of radiographic scores in acute Middle East respiratory syndrome coronavirus pneumonia: Report from a single tertiary-referral center of South Korea. European Journal of Radiology, 107; 196-202.

Almutairi, AF, et al.(2017). “It feels like I’m the dirtiest person in the world” Exploring the experiences of healthcare providers who survived MERS-CoV in Saudi Arabia. J Infect Public Health, http://dx.doi.org/10.1016/j.jiph.2017.06.011.

Rubin GJ, Wessely S. (2020). The psychological effects of quarantining a‌ city. BMJ 2020; 368: m313. 8. WHO. Rapid reviews to strengthen health policy and systems: a practical guide. 2017. https://www.who.int/alliance-hpsr/resources/publications/rapid-review-guide/en/ (accessed Jan 31, 2020).

Blendon RJ, Benson JM, DesRoches CM, Raleigh E, Taylor-Clark K.‌(2004). The public’s response to severe acute respiratory syndrome in‌ Toronto and the United States. Clin Infect Dis; 38: 925–31.

Braunack-Mayer A, Tooher R, Collins JE, Street JM, Marshall H.‌(2013). Understanding the school community’s response to school closures‌ during the H1N1 2009 influenza pandemic. BMC Public Health; 13: 344. 

Wilken JA, Pordell P, Goode B, et al. (2017). Knowledge, attitudes, and practices among members of households actively monitored or‌quarantined to prevent transmission of Ebola virus disease– Margibi‌ County, Liberia: February–March 2015. Prehosp Disaster Med; 32: 673–78.

Hawryluck L, Gold WL, Robinson S, Pogorski S, Galea S, Styra R.‌ (2004). SARS control and psychological effects of quarantine, Toronto,‌Canada. Emerg Infect; 10: 1206–12.

Jeong H, Yim HW, Song Y-J, et al. (2016). Mental health status of people ‌isolated due to Middle East respiratory syndrome. Epidemiol Health; 38: e2016048.

Jeong H, Yim HW, Song Y-J, et al. (2016). Mental health status of people ‌isolated due to Middle East respiratory syndrome. Epidemiol Health; 38: e2016048.

Ribeiro, M, Damiano, R, Marujo, R, Nasri, F, Lucchetti, G. (2020). Correspondence The role of spirituality in the COVID-19 pandemic: a spiritual hotline project. Journal of Public Health | pp. 1–2. doi: 10.1093/pubmed/fdaa120.

Roman, N, Mthembu, T, Hoosen, M. (2020). Spiritual care – ‘A deeper immunity’ – A response to Covid-19 pandemic. African Journal of Primary Health Care & Family Medicine, 12(1), 1-3.

Roberts, AR. (2000). Crisis intervention handbook: Assessment, treatment and research. 2nded. New York: Oxford University Press; P.10.

Savadkoohifar, S. Zakai Fateh, J. (2012). Crisis and Passive Defense Considerations and Crisis Management in Field Emergency Medical Services in Conditions, National Conference on Passive Defense in Science and Engineering. [Persian