زیربنای اخلاق
بسم الله الرحمن الرحیم
مسئله اخلاق مسئله تربیت روح است. ادب اسلامی است.
اخلاق مربوط به خُلق است که صورت باطنی انسانهاست. صورت ظاهر انسانها خَلق است.
اگر اخلاق حسنه باشد صورت باطنی ملکوتی و از فرشته ها زیباتر است. ولی اگر خلق پرورش نیافته باشد و حسنه نباشد صورت باطنی شکلی از حیوانات بخود میگیرد. کسی که بد زبان است یا عفتش را حفظ نمیکند یا کسی که همه را با عینک قرمز می بیند، که خداوند در قرآن میفرماید: یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اجتَنِبوا کَثیرًا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعضَ الظَّنِّ إِثمٌ ۖ وَلا تَجَسَّسوا؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید! از بسیاری از گمانها بپرهیزید، چرا که بعضی از گمانها گناه است؛ و هرگز (در کار دیگران) تجسّس نکنید؛
میفرماید به یکدیگر سوءظن نداشته باشید و در باره کارهای دیگران تجسس نکنید اگر تجسس کنید این قلب دیگر سیاه است و صورت باطنی وحشتناک میشود.
اخلاق زیر بنای عبادت است هر قدر عبادت کنید و اخلاق نداشته باشید عبادت باطل است. زیر بنای اخلاق نیز ایمان است. کسی که کارهایش برای تظاهر و خودنماییست ایمانش باطل است. اگر اخلاق نباشد عبادتش باطل و کسیکه اخلاق و عبادتش مبطل باشد ایمان ندارد، همانطور که اگر کسی مبطل نماز و روزه را نداند آنها را باطل میکند.
خُلق احتیاج به تذکر دائمی دارد تا انسان با فضائل و خوبیها خو بگیرد. مسائل اخلاقی مثل آموزشی نیست. زندگی بیشترش تکرار است غذا، خواب، نظافت و... تکرار در چیزهای آموزشی است که وقتی کسی یاد گرفت دیگر نیاز به آموزش ندارد. کلاسهای درسی نیز به همینصورت است، همینکه یاد گرفتید کافیست ولی کلاسهای تربیتی احتیاح به تکرار دارد. انسان باید یک مرشد داشته باشد چه بیرونی چه درونی. اگر در راه رسیدن به مطلبی، آن را هزار بار تکرار کنید می بینید که میتوانید به آن عمل کنید مثلا زبانتان را حفظ کنید یا در ارتباط با نامحرم محتاط باشید. به این کار، مراقبت میگویند. در شب هم محاسبه و مشارطه کنید. با خودتان شرط کنید اگر فلان کار را کردم چنین میکنم. اینها تکرار است تا شقاوتهای قلب کم کم از بین برود. هر چه آن صفات حسنه بیشتر شود کاراییش بیشتر میشود.
اِلهی قَلْبی مَحْجُوبٌ وَ نَفْسی مَعْیُوبٌ وَ عَقْلی مَغْلُوبٌ وَ هَوائی غالِبٌ
اگر بخواهیم عقل حاکم باشد باید از گناهان بیرون رویم. اینها تربیت روح است و شکوفایی عالی انسانیست. اینها مربوط به بُعد معنویست که از قوه به فعل می رسد. شما بالقوه عاشق اینها هستید ولی بالفعل نیستید. باید اینها به فعل برسد و شکوفا شود تا شما از جماد و نبات و حیوان و فرشته بالاتر شوید.
میوه عالم خلقت و میوه انسان رسیدن به این کمالات است و در نهایت رسیدن به لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ تُفْلِحُوا است. با این "لا" روی همه معبودها پا میگذارید. خیلی ها، از جمادات هم پست ترند چون معبودشان جمادات است. میگویند خوشبحال عروس خانم خیلی جواهرات دارد یا آقای داماد چه آدم بزرگیست خیلی ملک و املاک و دام دارد. ظاهرا عروس و داماد خودشان هیچ ارزشی ندارند.
اینکه خداوند میفرماید: فَتَبَارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِینَ یعنی انسان میتواند به خلیفة اللهی برسد و معلم فرشته ها شود. این معنا را خود انسانها هم درک نمیکنند چون این ارزش را نمیشناسند. باید روی مسائل تربیتی کار کرد تا انسان بفهمد چه موجودیست که خدا برای این موجود به خودش احسن میگوید. این انسان تا آنجایی میرود و از نظر قرب به خدا به جایی میرسد که فرشتگان در آنجا راهی ندارند. پس مسئله اخلاق خیلی مهم است.
اما آنچه امروز در مورد اخلاق بحث میشود بُعدهای احتمالی آن است. یعنی اینکه اگر اخلاقمان بد باشد روابطمان با مردم بد است و اگر خوب باشد روابطمان با مردم خوب است. اما این اخلاق که ما میگوییم مسئله ی ما با مردم نیست بلکه مسئله ما با خداست.
در قرآن میفرماید قدم اول در رسیدن به حکمت، تزکیه است (پاک کردن جان) نه پاک کردن بدن!
وَیُزَکّیهِم وَیُعَلِّمُهُمُ الکِتابَ وَالحِکمَةَ. اهمیتش آنقدر زیاد است که وقتی سپاه اسلام پیروزمندانه از جنگ برگشتند حضرت رسول اکرم صلوات الله علیه و آله وسلم فرمودند: شما از جهاد اصغر آمدید، جهاد اکبر مانده. پرسیدند آن چیست؟ فرمودند: جهاد با نفس.
با دشمن بیرونی درگیر شدن و قطعه قطعه شدن آسانتر از مبارزه با نفس است، اینکه انسان مدام خودش با خودش بجنگد و محکمه تشکیل دهد و خودش را محاکمه کند، این خیلی مشکل است. وقتی به شما میگویند چرا فلان کار را کردید فورا توجیه میکنید چون توجیه کردن بسیار راحتتر است. اما افرادی که سنشان کم است درست شدنشان راحتتر است. مراقب باشید، کسی که مرتب بدها را در نظر میگیرد و آدمهای بدتر از خودش را ملاک قرار میدهد روز به روز بدتر میشود.
درس اخلاق مرحوم حاج آقا اتابکی
